ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ*
Ο ποντιακός ελληνισμός, που υπέστη γενοκτονία και εκδιώχθηκε από τα ιστορικά του εδάφη αφήνοντας πίσω ιστορία και δημιουργία αιώνων, αναπόφευκτα βιώνει, μέχρι και σήμερα θα έλεγα, ένα σημαντικό κενό μνήμης. Αυτό το κενό μνήμης και το τραύμα που το συνοδεύει, έγιναν προσπάθειες να καλυφθεί μέσα από την μουσική, το θέατρο, και την λογοτεχνία, αλλά και πιο πρόσφατα μέσα από επισκέψεις στον ιστορικό Πόντο των νεότερων γενεών.
Σε αυτά τα πεδία να προστεθεί και η επαγγελματική, επιστημονική ιστορική έρευνα, κυρίως για το θέμα της γενοκτονίας το οποίο κυριάρχησε στην ποντιακή δημόσια μνήμη και συζήτηση. Και ενώ έγινε, ομολογουμένως, σημαντική πρόοδος στην ιστορική μας αυτογνωσία, πιστεύω ότι υπάρχουν ακόμα αρκετά που μπορούν να γίνουν. Και θα εξηγήσω ευθύς αμέσως.
Ένα πρόβλημα με την ελληνική ιστοριογραφία του Πόντου είναι ότι στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε ελληνικές πηγές και δευτερευόντως σε πηγές δυτικοευρωπαϊκές και λιγότερο σε ρωσικές. Αυτό που όμως λείπει και δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα είναι η συλλογή και η μελέτη των οθωμανικών πηγών. Αυτό βέβαια προϋποθέτει την δημιουργία μιας νέας γενιάς ιστορικών με ανάλογη εκπαίδευση που θα γνωρίζουν και οθωμανικά ώστε να έχουν πρόσβαση στα εκτεταμένα οθωμανικά αρχεία, τα οποία παρέχουν πολύ σημαντικά στοιχεία για την ζωή των Ελλήνων στον Πόντο για περίπου πέντε αιώνες. Το οθωμανικό κράτος κατέγραφε λεπτομερείς πληροφορίες για τους προγόνους μας και είναι πραγματικά ατυχές που αυτές οι πηγές δεν κατέστη δυνατόν να εξεταστούν από τους ιστορικούς μας μέχρι σήμερα.
Ενώ στην Ελλάδα έχουμε καλούς ιστορικούς που διαβάζουν οθωμανικά, δυστυχώς αυτοί δεν ασχολούνται με τον ελληνισμό του Πόντου. Από την άλλη οι ιστορικοί που ασχολούνται με τον Πόντο δεν έχουν γνώση οθωμανικής γραφής. Πρόκειται για σημαντικό κενό στις λεγόμενες «ποντιακές σπουδές».
Μια «λύση» θα ήταν η συλλογή και η μετάφραση στα ελληνικά των σχετικών οθωμανικών αρχείων. Αυτό θα ήταν μόνο μερικώς ικανοποιητικό. Ένας επαγγελματίας ερευνητής - ιστορικός θα όφειλε να έχει απευθείας πρόσβαση στις πρωτογενείς πηγές. Επομένως η ανάγκη για μια νέα γενιά ιστορικών που γνωρίζουν καλά την οθωμανική γραφή και επιθυμούν να ασχοληθούν με την ιστορία του ποντιακού ελληνισμού, είναι απολύτως υπαρκτή.
Βέβαια αυτή η ερευνητική / συλλεκτική δουλειά θα έπρεπε κανονικά να γίνει εδώ και χρόνια από το ελληνικό πανεπιστήμιο και το υπουργείο Εξωτερικών, όμως, για λόγους που δεν είναι του παρόντος να συζητήσουμε, δυστυχώς το βάρος έπεσε, και πάλι, στους ώμους των εθελοντών και ερασιτεχνών ερευνητών.
Ευτυχώς, λοιπόν, υπήρξε ένας άνθρωπος ο οποίος εδώ και χρόνια, ζώντας στην Τουρκία, είχε την βούληση, το όραμα και τον ενθουσιασμό να συλλέξει χιλιάδες σελίδες με πρωτογενείς πηγές από τα οθωμανικά αρχεία που αφορούν στο σύνολο του ποντιακού ελληνισμού, αλλά και να εντοπίσει και να ταυτοποιήσει μνημεία και χωριά. Και όλα αυτά με δικά του έξοδα και αναλαμβάνοντας τεράστιο προσωπικό ρίσκο.
Αναφέρομαι στο δημοσιογράφο και ερευνητή Νίκο Πετρίδη, τον Γαρασαρώτα, που ζει στην Αλεξανδρούπολη. Ο Νίκος Πετρίδης έχει επιτελέσει τεράστιο εθνικό έργο, το μέγεθος του οποίου, φοβούμαι, δεν έχει ακόμα γίνει αντιληπτό στον ευρύτερο ποντιακό χώρο. Τα χιλιάδες οθωμανικά έγγραφα που έχει συλλέξει περιμένουν τον μεταφραστή τους αλλά και τους ιστορικούς των πανεπιστημίων μας ώστε να συστηματοποιηθούν και να μελετηθούν σε βάθος. Το υλικό που έχει συλλέξει ο Νίκος Πετρίδης αλλά και η βαθύτατη γνώση του από τις επιτόπιες παρατηρήσεις και καταγραφές του, θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε καλύτερα την πρόσφατη ιστορίας μας (των τελευταίων τεσσάρων αιώνων). Χωρίς υπερβολή, θα έλεγα ότι ο Νίκος Πετρίδης είναι ο βαθύτερος, εν ζωή, Έλληνας γνώστης της γεωγραφίας του σημερινού Πόντου, τον οποίο έχει περπατήσει απ’ άκρη σ’ άκρη, συνδυάζοντας την πολυετή επιτόπια παρατήρηση με την εξέταση και ταυτοποίηση μέσω των οθωμανικών και όχι μόνο πηγών. Έχουμε πολλά να μάθουμε από τον Νίκο Πετρίδη.
Να τον ακούμε!
Ευτυχώς το παράδειγμα του φαίνεται να το ακολουθούν και νεότεροι Πόντιοι ερασιτέχνες ερευνητές και συλλογικές πρωτοβουλίες πολιτών που η αγάπη για την καταγωγή τους, τους έβαλε σε δρόμους αναζήτησης, μιας και οι επίσημοι εκπαιδευτικοί θεσμοί δεν έπραξαν το καθήκον τους.
Ο οργανωμένος ποντιακός χώρος έχει, νομίζω, καθήκον να βοηθήσει στην εξεύρεση πόρων για την επεξεργασία αυτού του αμύθητου ιστορικού πλούτου που θα φωτίσει άγνωστες πτυχές της ιστορίας μας. Άλλωστε το όφελος θα είναι συλλογικό.
*Ο ΝΙΚΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, είναι Δρ. του Πανεπιστημίου Πρίνστον των ΗΠΑ και το άρθρο δημοσιεύθηκε στη μηνιαία εφημερίδα ΕύΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ, Τεύχος Οκτωβρίου (Τρυγωμηνάς) 2025, Αριθμός Φύλλου 339, Σελίδα 13.
