Στην σπουδαιότητα της Thea Halo, στον αγώνα της για την διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας, αναφέρθηκε η Μαρίνα Φράγκου, μεταφράστια του πρόσφατου βιβλίου της, «Γενοκτονία. Ο θεμέλιος λίθος της σύγχρονης Τουρκίας», που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Γκοβόστη, αλλά και του πρώτου βιβλίου «Ούτε το όνομά μου» και η παρουσίασή του έγινε στην Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης, το βράδυ της Πέμπτης 22 Μαΐου 2025.
Ανέφερε η Μαρίνα Φράγκου.
Στις 16 Δεκεμβρίου 2007, η Διεθνής Ένωση Μελετητών για τις Γενοκτονίες, (ΔΕΜΓ-International Association for Genocide Scholars IAGS) ανακοίνωσε την συντριπτική υποστήριξή της για να ψηφιστεί μία απόφαση που προτάθηκε από τη Thea Halo, συνεπικουρούμενη από τον Adam Jones, το οποίο επιβεβαίωνε ότι μεταξύ 1913 και 1923, οι Ασσύριοι και Πόντιοι, καθώς και όλοι οι άλλοι Έλληνες της Ανατολίας, υπέστησαν μία γενοκτονία η οποία ήταν ποιοτικά και ποσοτικά συγκρίσιμη με την γενοκτονία που υπέστησαν οι Αρμένιοι.
Πώς φτάσαμε όμως σε αυτήν την ιστορική απόφαση που αποκαθιστά ένα λάθος και, αν και δεν περιορίζει τον πόνο, τουλάχιστον ανακουφίζει κάπως την οργή και καταλαγιάζει κάπως την πικρία; Ποιο ρόλο έπαιξε η Τhea Halo, η συγγραφέας του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας;
Η Thea Halo έχει φέρει εις πέρας ένα σπουδαίο έργο που έλειπε από την ελληνική βιβλιογραφία: αρκετά έχουν γραφτεί για την ποντιακή γενοκτονία, λίγα για την αρμενική, ελάχιστα για την ασσυριακή.
Τώρα έχουμε ένα έργο ιστορικό που καταγράφει με λεπτομέρεια τις πτυχές των τριών γενοκτονιών, αλλά και άλλων μειονοτήτων που ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, θεωρώντας ότι όσα διαπράχτηκαν την περίοδο 1913-1923 αποτελούν και τον θεμέλιο λίθο της σύγχρονης Τουρκίας.
Στο προηγούμενο έργο της, το Ούτε το Όνομα μου, η Τhea Halo, αφηγείται τη συγκινητική ιστορία της μητέρας της, Θυμίας-Σάνο. Ούτε το όνομά μου ονομάζεται, γιατί ούτε αυτό έμεινε στη μητέρα της, μετά από αυτήν την απάνθρωπη περιπέτειά της στα βουνά του Πόντου.
Είχα την τύχη να παρακολουθήσω την πορεία εκείνης της έκδοσης από την πολύ αρχή, μια πορεία που πιθανά να μην γνωρίζετε ούτε για το πρώτο, και σίγουρα ούτε για το δεύτερο τώρα βιβλίο. Η συγγραφέας, γεννημένη και μεγαλωμένη στις ΗΠΑ, το όγδοο από τα δέκα παιδιά της Θυμίας, ενταγμένη και πλήρως ενσωματωμένη σε μια κοινωνία που φημίζεται για τις πανίσχυρες αφομοιωτικές δυνάμεις της, ξεκινά μια οδύσσεια για την αναζήτηση της ρίζας. Της δικής της ρίζας. «Αισθανόμουν ένα κενό,» γράφει. «Υπήρχαμε πάντα μόνο εμείς. Κάποια, όμως μικρά πράγματα, όπως οι λέξεις με την ξενική προφορά [που έλεγε η μητέρα μου], κάποια ξένη λέξη εδώ και εκεί, τα λουκούμια [που έφερνε στο σπίτι ο πατέρας μου], οι ντολμάδες, τα τραγούδια, και οι ιστορίες, μας υπενθύμιζαν ότι οι γονείς μας είχαν έρθει από κάπου αλλού-ότι υπήρχε κάποιο μυστήριο γύρω τους. Ότι διέφεραν από μας με έναν περίεργο και ανεξερεύνητο τρόπο.»
Μεγάλωσε, λοιπόν, η Thea, ως Αμερικανίδα. Χωρίς την ελληνορθοδόξη εκκλησία, χωρίς την ελληνική γλώσσα, χωρίς τις οργανώσεις των αποδήμων, χωρίς τα ποντιακά σωματεία και χορευτικά συγκροτήματα, χωρίς τις επισκέψεις στην Ελλάδα τα καλοκαίρια στο χωριό και στο σπίτι της γιαγιάς. Η μητέρα της έλεγε ότι τους φώναζαν ρουμ και αυτό δεν σήμαινε τίποτα στην Αμερική, ενώ για τον Ασσύριο πατέρα της, οι δάσκαλοί της έλεγαν ότι αυτός ο λαός δεν υπάρχει πια. Έτσι η Thea και τα αδέλφια της κατέληξαν ότι ήταν Αιγύπτιοι.
Η πολυπληθής οικογένεια της Θυμίας μεγάλωνε στο κέντρο του Μανχάταν στη Νέα Υόρκη και δεν υπήρχε ούτε χρόνος, ούτε διάθεση για αναμόχλευση των τραυματικών εμπειριών του παρελθόντος. «Δεν είχα και κανένα Πόντιο να μιλάω γι’ αυτά,» έλεγε η Θυμία. «Δεν μπορούσα να τα φορτώσω όλα αυτά στα μικρά μου τα παιδιά. Ήταν τόσο τρομερά, δεν λεγόντουσαν.» Αυτό, δηλαδή, η σιωπή που συνήθως επιδεικνύει η πρώτη γενιά όσων επιβιώνουν μιας γενοκτονίας ή ενός τραύματος, είναι πολύ κοινό φαινόμενο και έχει μελετηθεί από πολλούς επιστημονικά.
Στη συνέχεια, η Thea εργάζεται ως ζωγράφος, γράφει ποίηση, παρουσιάζει εκπομπές στο ραδιόφωνο και αρχίζει να μιλάει περισσότερο με τη μητέρα της, η οποία πλησιάζοντας πλέον τα ογδόντα ανοίγεται περισσότερο. Η Thea σκέφτεται ότι ο μόνος τρόπος να βρουν το χωριό της μητέρας της, το Αϊοντόν είναι να πάνε στην Τουρκία, μια υπόσχεση άλλωστε που είχε δώσει στη μητέρα της από μικρό παιδί.
Οι δύο γυναίκες δεν ξέρουν ελληνικά, δεν μπορούν να κάνουν την σύνδεση μεταξύ Αϊοντόν και Αγίου Αντωνίου που κάνει εύκολα ένας Έλληνας. Έναν τέτοιο Έλληνα συναντούν σε ένα ξενοδοχείο στον Πόντο. Το χωριό βρισκόταν μεταξύ Φάτσας και Κοτυώρων, ψηλά στα βουνά. Όταν έφτασαν εκεί, δεν βρήκαν παρά μόνο λίγα χαλάσματα και ένα μικρό μοσχαράκι δεμένο σε ένα κοντινό δέντρο. Η Θυμία θυμήθηκε ότι όταν οι Τούρκοι τους ανάγκασαν να φύγουν με τη βία και να ξεκινήσουν τις απάνθρωπες πορείες θανάτου, ζήτησε από το μικρό μοσχαράκι της να την περιμένει. Όσο για τη Thea, η εμπειρία ήταν συγκλονιστική. Ένιωσε, πατώντας εκείνα τα χώματα ότι, όχι μόνο έκανε ένα τεράστιο δώρο στη μητέρα της, αλλά και στον εαυτό της.
«Αυτό έψαχνα όλη μου τη ζωή;» έγραψε. «Την κληρονομιά μου; Ποια ήμουν και τι ήμουν; Γι’ αυτό είχα αυτή τη μανία με τα ταξίδια από τόσο νεαρή ηλικία; Kανένας τουριστικός οδηγός δε θα μπορούσε να παίξει αυτό το ρόλο. Ένιωθα απαλλαγμένη κατά έναν ανεξήγητο τρόπο. Είχα ιστορία. Είχα λαό δικό μου. Είχα αγάπη που ξεπερνούσε τα όρια του παρόντος. Αγάπη που ξεπερνούσε τη διάρκεια της δικής μου ζωής και τη βραχύτητά της. Μια αγάπη που ήταν κατά κάποιο τρόπο αρχαία και συνδεόταν με τις απαρχές του χρόνου.»
Μετά από αυτό το σημαντικό ταξίδι η Thea γυρνάει στην Αμερική με την μητέρα της και αρχίζει περισσότερες συζητήσεις μαζί της. Το βιβλίο της προχωράει. Όποτε η μητέρα της θυμάται μια λεπτομέρεια την παίρνει τηλέφωνο.
Ταυτόχρονα, η Thea έρχεται σε επαφή με επιφανείς ιστορικούς και προσθέτει στο βιβλίο δύο κεφάλαια ιστορικής τεκμηρίωσης. Εμπιστεύεται τη μητέρα της, αλλά θέλει το βιβλίο της να είναι ιστορικά ακριβές και αξιόπιστο. Κάνει και τις δικές της έρευνες και επισκέπτεται τη βιβλιοθήκη συχνά. Το βιβλίο, άλλωστε, θα αποτελέσει τεκμήριο για όλον τον ποντιακό ελληνισμό με διαβατήριο για όλο το αγγλόφωνο κοινό ανά την υφήλιο.
Εκδίδεται το 2000 από τον μεγάλο εκδοτικό οίκο της Νέας Υόρκης Picador-St. Martin’s Press. Παρουσιάζεται στο μεγαλύτερο βιβλιοπωλείο της πόλης και απολαμβάνει καλής υποδοχής. Γράφονται κριτικές σε εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας, ανάμεσά τους η New York Times, Washington Post και US News & World Report. Μετά από κάποιους μήνες, τον Μάιο του 2001, εκδίδεται στην Ελλάδα σε δική μου μετάφραση, πάλι από τις εκδόσεις Γκοβόστη. Σκαρφαλώνει αμέσως στο Νούμερο 1 των πωλήσεων στη Θεσσαλονίκη και στο Νούμερο 2 στην Αθήνα, ενώ παραμένει στον κατάλογο των ευπώλητων για περισσότερες από 42 βδομάδες. Σήμερα, θεωρείται κάτι σαν κλασικό βιβλίο.
Εμείς περιοδεύσαμε σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, τότε αλλά και αργότερα, και παντού μας υποδέχτηκαν με μεγάλη συγκίνηση και αγάπη. Στο πρώτο εκείνο ταξίδι, είχαμε μαζί μας τη Θυμία, 92 ετών, κοτσονάτη και πάντα ευδιάθετη. Η καλύτερη στιγμή όλων των εκδηλώσεων ήταν όταν απάγγειλε το «Πάτερ Ημών», τα μόνα ελληνικά που θυμόταν από την παιδική της ηλικία.
Μέχρι και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μας υποδέχτηκε, ενώ αρκετά κανάλια μας αφιέρωσαν εκπομπές για το «Ούτε το Όνομά μου». Όλη αυτή η δημοσιότητα, αλλά και η πραγματική αξία του βιβλίου, σε συνδυασμό με τη γλυκύτητα της Θυμίας, έδωσαν το έναυσμα να της δοθεί η ονομασία η «Γιαγιά Όλων των Ποντίων», αλλά και η δική μας Άννα Φρανκ. Το 2009, στην ηλικία των 100 ετών, η Θυμία και η κόρη της έλαβαν τιμητικά την ελληνική υπηκοότητα, ενώ όταν η Θυμία πέθανε το 2014, δύο βδομάδες πριν κλείσει τα 105, υπήρξε ένας νέος κύκλος δημοσιότητας.
Γυρνώντας στην Αμερική το 2001, η Thea ξεκινάει έναν ακόμη αγώνα. Συμβάλλει τα μέγιστα ώστε να αναγνωριστεί η γενοκτονία σε αναρίθμητες πολιτείες των Η.Π.Α., και παρουσιάζει το βιβλίο της σε πολιτιστικούς συλλόγους, εκκλησίες και ιδρύματα σε όλη την Αμερική. Το βιβλίο εκδίδεται ακόμα σε Αυστραλία, Ολλανδία και Ισλανδία.
Μεγαλύτερης σημασίας, όμως, είναι το γεγονός ότι θέλει να συνεχίσει να γράφει. Η αποκάλυψη της ιστορίας της μητέρας της και τα δραματικά γεγονότα της εποχής εκείνης την ωθούν να ξεκινήσει την έρευνα. Ψάχνει τα αρχεία όπου τα βρίσκει, έρχεται στην Ελλάδα, αναζητά πηγές, διασταυρώνει ευρήματα. Ανακαλύπτει την Διεθνή Ένωση Μελετητών για τις Γενοκτονίες και αρχίζει να παρακολουθεί τις συνελεύσεις τους από το 2003. Στην αρχή δειλά - δειλά, αργότερα με περισσότερο θάρρος, που δεν της έλειψε ποτέ άλλωστε.
Το 2007, μαζί με τον καθηγητή Adam Jones, όπως προανάφερα, καταφέρνουν να πετύχουν όσα δεν έμοιαζαν κατορθωτά. Τα έβαλαν με το ισχυρό αρμενικό λόμπι εντός της Ένωσης και κέρδισαν γιατί ήταν οργανωμένοι και είχαν την απαιτούμενη τεκμηρίωση. Υποβάλλουν αίτημα να αναγνωριστούν οι γενοκτονίες όλων των Χριστιανών, Ποντίων, Μικρασιατών, Ασσυρίων και Αρμενίων ως ποιοτικά και ποσοτικά συγκρίσιμες και τα καταφέρνουν παρά τις σχεδόν γελοίες δικαιολογίες που ενίοτε προβάλλονται από τους αντιπάλους τους.
Κατά κάποιο τρόπο, λοιπόν, η έκδοση του βιβλίου Ούτε το όνομά μου και η ιστορική απόφαση του 2007 άνοιξαν επιτέλους την πόρτα για περαιτέρω νίκες: η Σουηδία (2010), η Ολλανδία (2015), η Αυστρία (2015), η Αρμενία (2015), η Νέα Νότια Ουαλία (2015), οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (2019) και τελικά και η Αυστραλία (2021), έχουν όλες ψηφίσει ιστορικές αποφάσεις αναγνωρίζοντας την εξολόθρευση των τριών γηγενών Χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Χρωστάμε πολλά στη Thea. Δούλεψε μόνη της χωρίς ουσιαστική στήριξη από κανέναν. Αν μου ζητούσαν να την χαρακτηρίσω με δύο λέξεις θα έλεγα αξιοπρεπής και θαρραλέα. Θέλει θάρρος να κάνει όσα έκανε. Θέλει θάρρος τελικά να γράψει κάποιος στις μέρες μας ένα βιβλίο με τίτλο ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ: Ο ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ. Και μάλιστα, έχω την εντύπωση ότι πιο πολύ θάρρος θέλει να το γράψεις στην Ελλάδα, παρά στο εξωτερικό. Και να σας πω ότι έχω συνοδέψει τη Thea σε επισκέψεις/συζητήσεις με καθηγητές/ιστορικούς, επώνυμους μάλιστα, εδώ στην Ελλάδα όπου μας έχουν πει ξερά: «μα, ξέρετε κυρία Χάλο, να σας πω την αλήθεια εγώ δεν πιστεύω ότι έγινε γενοκτονία. Είναι μαζοχισμός να ασχολείστε με το θέμα αυτό!» Ακόμα και πρόσφατα. Απορεί κανείς πως γίνεται να έχουμε σύμμαχους στο εξωτερικό για ένα γενικά άγνωστο ζήτημα και στην ίδια την πατρίδα μας να ακούμε, ακόμα και σήμερα, ότι δεν έγινε γενοκτονία. Πάντως, αν ανήκετε σε αυτήν την κατηγορία ανθρώπων που δεν έχετε πειστεί ακόμα, μ’ αυτό το βιβλίο που θα διαβάσετε θα αλλάξετε γνώμη.
Γράφει ο Adam Jones στον πρόλογο του βιβλίου: «Το έργο της Thea Halo αποτελεί μια σφαιρική, ολοκληρωμένη, προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη της αντι-χριστιανικής βίας που ξέσπασε σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, στο διάστημα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ευρύτερα…. […] Το έργο δίνει έμφαση στη λεπτομέρεια, σε κρατά σε εγρήγορση και σου ανοίγει τα μάτια: αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά στη βιβλιογραφική παραγωγή σχετικά με το ζήτημα των γενοκτονιών.»
Αυτά και άλλα πολύ θετικά γράφει ο καθηγητής Adam Jones, που θεωρείται σύμμαχος για τη Thea. Αλλά ακόμη και οι ιδεολογικοί αντίπαλοι της Thea δεν μπορούν παρά να παραδεχτούν μία πραγματικότητα.
Για παράδειγμα, ο Έρικ Stroberg που καταγράφει την ιστορία της αναγνώρισης της ελληνικής γενοκτονίας αφιερώνει στη Thea ένα ολόκληρο κεφάλαιο στο έργο του γράφοντας ότι η επιρροή της ξεπερνά ό,τι είχε προηγηθεί από Έλληνες συγγραφείς για το θέμα… Να σας πω και το άλλο: ρώτησα την πρόσφατη φίλη μου, την τεχνητή νοημοσύνη στο ChatGPT ‘τι πρέπει να κάνουμε ως Έλληνες για να διεθνοποιηθεί περαιτέρω η γενοκτονία των Ελλήνων; και μου απάντησε πολύ γρήγορα: να γυριστεί σε έργο το Ούτε το όνομά μου της Thea Halo!
Έγραψα αυτά τα λόγια με στόχο να δείξω τη πορεία της Thea γενικά, αλλά και μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου βιβλίου της: Εν κατακλείδι, στο πρώτο αναφερόταν σε μια ιστορία οικογενειακή με αρκετό συναίσθημα. Στο δεύτερο βιβλίο, όπως θα δείτε, άφησε το συναίσθημα στην άκρη και μίλησαν οι πηγές, τα τεκμήρια και τα γεγονότα. Είναι ένα βιβλίο ιστορικό. Τώρα, ενδιαφέρον έχουν όλοι οι Χριστιανικοί λαοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ιστορία της ευρύτερης περιοχής εκείνη την περίοδο. Και αν, όπως λένε, τελευταίο στάδιο της γενοκτονίας είναι η λήθη, με τέτοια βιβλία, κανείς δεν θα ξεχάσει τους Πόντιους, τους Μικρασιάτες, τους Ασσύριους και τους Αρμένιους.
