Ο κορυφαίος αρμενολόγος, Richard Hovanissian, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλλιφόρνια, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 90 ετών την Δευτέρα 10 Ιουλίου 2023, αφήνοντας πίσω του σπουδαίο ερευνητικό έργο σε πανεπιστημιακό επίπεδο, για τη Γενοκτονία των Αρμενίων, ενώ βοήθησε όλους όλους όσους ασχολήθηκαν με την έρευνα για τη Γενοκτονία στην περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανάμεσά τους και Έλληνες επιστήμονες, ενώ συμμετείχε σε διεθνή συνέδρια στην Ελλάδα.
Στο άκουσμα της αναγγελίας του θανάτου του, Αρμένιοι της Ελλάδας, αλλά και Έλληνες ποντιακής καταγωγής επιστήμονες και σωματεία, εξέδωσαν ανακοινώσεις για την απώλειά του.
Έδρα Ποντιακών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης:
Με θλίψη πληροφορηθήκαμε σήμερα ότι έφυγε από τη ζωή, χθες 10 Ιουλίου, ο κορυφαίος αρμενολόγος Richard Hovanissian, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (UCLA), ο άνθρωπος που στήριξε (ακόμη και με τη φυσική παρουσία του, παρά την προχωρημένη ηλικία του) και τις δικές μας προσπάθειες στο ζήτημα της Γενοκτονίας. Με ενέργειες του δρα Θεοδόση Κυριακίδη (Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας) συμμετείχε στο 3ο Συνέδριο Ποντιακών Ερευνών (Δράμα, 2008) και το 2019 ήταν κεντρικός ομιλητής στο μεγάλο Συνέδριο για τη Γενοκτονία, που διοργάνωσε η Έδρα Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ στη Θεσσαλονίκη. Είχε εντυπωσιάσει τότε όλους μας, κυρίως τους φοιτητές, με τη δυναμικότητά του, τις αντοχές του και τις γνώσεις του. Καλό ταξίδι!
Θεοδόσης Κυριακίδης, δρ. Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, επιστημονικός συνεργάτης της Έδρας Ποντιακών Σπουδών του ΑΠΘ:
Το 2008 εργαζόμουν στη Lamont Library στα αρχεία της ABCFM όταν έπιασα κουβέντα με μια καθηγήτρια: Α μελετάς τους αμερικανούς ιεραποστόλους; Αυτοί έδρασαν και μεταξύ των Αρμενίων. Ξέρεις κορυφαίος ιστορικός για τους Αρμένιους είναι ο Richard Hovannisian. Αλήθεια; αποκρίθηκα με αμηχανία. Δεν τον γνώριζα, μόλις είχα αρχίσει να ανοίγομαι σε εκείνα τα μονοπάτια. Έψαξα στο διαδίκτυο και έμαθα ποιος είναι, τον θαύμασα. Τυχαία σε εκείνη την αναζήτηση είδα ότι θα έδινε μια διάλεξη στο Clark στο πανεπιστήμιο που πήγε αργότερα ο Akcam. Πήγα και τον άκουσα, γνωριστήκαμε και μιλήσαμε αρκετή ώρα.
Συνδεθήκαμε με στενή φιλία, τον κάλεσα αμέσως στην Ελλάδα για συνέδρια και διαλέξεις, προσκλήσεις στις οποίες ανταποκρίθηκε πάντοτε με εξαιρετική προθυμία. Την επόμενη χρονιά μου έγραψε θερμότατη συστατική επιστολή για να συνεχίσω την έρευνα στην Houghton του Harvard. Τελευταία φορά τον είδα από κοντά όταν μας έκανε την εξαιρετική τιμή, παρά την προχωρημένη ηλικία του και την απαγόρευση των γιατρών του να πραγματοποιήσει υπερατλαντικό ταξίδι, στο συνέδριο της Έδρας το 2019. Αντιλαμβανόταν καλά την κρισιμότητα του εγχειρήματος και ήθελε πάση θυσία να το στηρίξει. Το σφράγισε με το σημαντικό του εκτόπισμα. Σήμερα με την εκδημία του γέμισε το facebook με αντίστοιχες αναρτήσεις σημαντικών νέων διδακτόρων που ασχολήθηκαν με τις αρμενικές σπουδές και τη Γενοκτονία. Τους στήριξε όλους με απαράμιλλη αίσθηση ευθύνης. Αιωνία του η μνήμη.
Βλάσης Αγτζίδης, Δρ. Νεότερης Ιστορίας του ΑΠΘ:
Έφυγε και ο Ρίτσαρντ Χοβαννεσιάν. Ένας κορυφαίος Αμερικανο - Αρμένιος ιστορικός που συνέβαλε κατά πολύ στην ανάπτυξη των σχετικών με την αρμενική γενοκτονία ερευνών.
Δυστυχώς εμείς στην Ελλάδα δεν έχουμε τέτοιας εμβέλειας ιστορικούς, δεδομένου ότι η επίσημη ιστοριογραφία μας (δεξιά και αριστερή) επέλεξε να υποβαθμίσει τα γεγονότα που συνέβησαν στην περιοχή μας από το 1908 έως το 1923. Με ένα παράξενο τρόπο, η κύρια ιστορική διαδικασία στην Εγγύς Ανατολή που οδήγησε στη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου, ελάχιστο ενδιαφέρον προκάλεσε στην κοινότητα των Νεοελλήνων ιστορικών…
Έπρεπε να εμφανιστούν ιστορικοί από τις κοινότητες των προσφύγων (Ενεπεκίδης, Φωτιάδης, καθώς και νεότεροι) ώστε να αρχίσει με μεγάλη δυσκολία η ανάπτυξη του αντίστοιχου τομέα και στην εσωστρεφή Ελλάδα…
Ο σημαντικός Τουρκος ιστορικός Taner Akcam, στον οποίο και εμείς οφείλουμε πολλά, αποχαιρέτησε με τα εξής λόγια τον μεγάλο Αρμένιο ιστορικό: "Με μεγάλη λύπη άκουσα την οδυνηρή είδηση ότι χάσαμε τον Richard Hovannisian. Άλλος ένας γίγαντας μας άφησε… Τον γνώρισα για πρώτη φορά το 1995 στο Ερεβάν. Από τότε η στενή μας φιλία συνεχίστηκε. Ήμασταν μαζί σε τόσα μέρη…
Ήταν γίγαντας της ιστοριογραφίας της γενοκτονίας των Αρμενίων... Τα έργα του και ο ίδιος ήταν σαν γίγαντες. Θα ζήσει μαζί μας μέσα από τα έργα του. Μαζί του τελείωσε μια εποχή. Όσοι έμειναν πίσω θα συνεχίσουν από εκεί που σταμάτησε.…".
Αρμενική Εθνική Επιτροπή Ελλάδος:
Μιά εμβληματική μορφή του αρμενικού επιστημονικού κόσμου, ο Ρίτσαρντ Χοβαννεσιάν, δεν είναι πια μαζί μας. Ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός ήταν ιστορικός, ιδρυτής του τμήματος Αρμενικής ιστορίας στο κρατικό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, αρθρογράφος, συντάκτης βιβλίων με θέματα της Γενοκτονίας των Αρμενίων. Είχε επισκεφτεί την Ελλάδα πολλές φορές, με προσκλήσεις της Αρμενικής Εθνικής Επιτροπής Ελλάδας και της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.
Σωματείο Δράσης “Νίκος Καπετανίδης”:
Το σωματείο Δράσης “Νίκος Καπετανίδης” αποχαιρετά τον θεμελιωτή των Αρμενικών Σπουδών στις ΗΠΑ και διεθνώς, Richard Hovanissian, που άφησε τον κόσμο μας σε ηλικία 90 ετών. Ο εκλιπών έθεσε τις βάσεις για την μελέτη και πιστοποίηση της Αρμενικής Γενοκτονίας, προσφέροντας στον λαό του τις πολύτιμες πληροφορίες και έρευνες για να επιτευχθούν οι δεκάδες Αναγνωρίσεις. Ο Richard Hovanissian επισκέφθηκε πολλές φορές την Ελλάδα και με την παρουσία του σε εκδηλώσεις, συνέδρια και ημερίδες σφράγισε την Ελληνοαρμενική Φιλία. Το κενό του είναι δυσαναπλήρωτο και η κληρονομιά του τεραστίων διαστάσεων. Εκφράζουμε τα θερμά μας συλλυπητήρια στην οικογένεια του, στον Αρμενικό λαό και Διασπορά. Ο κοινός αγώνας για δικαίωση όλων των θυμάτων των Γενοκτονιών που διέπραξε η Τουρκία συνεχίζεται αμείωτος.
Bedross Der Matossian:
Νεκρολογία. Καθηγητής Richard Hovannisian (1932-2023).
Στις 10 Ιουλίου, η Εταιρεία Αρμενικών Σπουδών, ο ακαδημαϊκός κόσμος, το πεδίο των Αρμενικών Σπουδών και το Αρμενικό έθνος έχασαν μία από τις πιο εξέχουσες εικόνες της σύγχρονης περιόδου: τον Καθηγητή. Ρίτσαρντ Τζι. Χοβανσιάν. Ο Χοβανσιάν ήταν μια μνημειώδης προσωπικότητα στον τομέα των Αρμενικών Σπουδών. Θεωρούμενος ως Πρύτανης της Σύγχρονης Αρμενικής Ιστορίας, καθιέρωσε το πεδίο της Σύγχρονης Αρμενικής Ιστορίας στο Δυτικό Ημισφαίριο. Υποστήριξε την ίδρυση μερικών από τις σημαντικότερες έδρες Αρμενικών Σπουδών στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ο Hovannisian ήταν το παιδί των επιζώντων της Γενοκτονίας. Ο πατέρας του, Kaspar Gavroian, γεννήθηκε στο χωριό Bazmashen κοντά στο Kharpert το 1901. Σε αντίθεση με άλλους, επέζησε από τη Γενοκτονία και έφτασε στις ΗΠΑ. Άλλαξε το επίθετό του από Γαβρόιαν σε Χοβανσιάν από τον πατέρα του Χοβάνες. Το 1928 ο Kaspar παντρεύτηκε την Siroon Nalbandian, παιδί των επιζώντων της Γενοκτονίας. Είχαν τέσσερις γιους: τον Ιωάννη, τον Ραλφ, τον Ριχάρδο και τον Βέρνον. Ο Richard γεννήθηκε στο Tulare της Καλιφόρνιας στις 9 Νοεμβρίου 1932. Το να είσαι γιος των επιζώντων της Γενοκτονίας έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ακαδημαϊκή του πορεία. Το 1957 παντρεύτηκε την Dr. Vartiter Kotcholosian στο Fresno και απέκτησε τέσσερα παιδιά: τον Raffi, τον Armen, τον Ani και τον Gar Ο Ράφι θα γινόταν ο πρώτος Υπουργός Εξωτερικών (1991-1992) της Σύγχρονης Δημοκρατίας της Αρμενίας.
Ο Hovannisian ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του ζωή το 1954 κερδίζοντας πτυχίο στην Ιστορία, ακολουθούμενο από ένα M.A. στην Ιστορία από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, στο Μπέρκλεϊ. Το 1966, κέρδισε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Λος Άντζελες (UCLA). Η διατριβή του δημοσιεύθηκε το 1967 με τον τίτλο Armenia on the Road to Independence που ήταν ο πρόδρομος του τετράτομου magnum opus The Republic of Armenia. Ο Hovannisian έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση της διδασκαλίας της αρμενικής ιστορίας στο UCLA. Το 1987 έγινε ο πρώτος κάτοχος του Αρμενικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος στη Σύγχρονη Αρμενική Ιστορία στο UCLA, η οποία μετά την αποχώρησή του ονομάστηκε προς τιμήν του ως Richard Hovannisian Προικισμένη Καρέκλα στη Σύγχρονη Αρμενική Ιστορία, με Καθηγητή. Ο Sebouh Aslanian ως ο πρώτος της κάτοχος.
Ο Hovannisian ήταν Γκουγκενχάιμ και έλαβε πολυάριθμα εθνικά και διεθνή βραβεία για την υπηρεσία του στον τομέα και τις αστικές δραστηριότητες. Υπηρέτησε στο Διοικητικό Συμβούλιο πολλαπλών εθνικών και διεθνών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και ήταν μέλος της Αρμενικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών. Μετά την ολοκλήρωση του τετράτομου τόμου The Republic of Armenia, αφιέρωσε την έρευνα και την καριέρα του στη μάχη με την άρνηση της Γενοκτονίας των Αρμενίων, την ανάσταση της ιστορίας των αρμενικών πόλεων και χωριών των Αρμενικών Επαρχιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη συγγραφή βιβλίων για τη σύγχρονη Αρμενική ιστορία. Αν και δεν είναι μελετητής της Γενοκτονίας των Αρμενίων, έχει συμβάλει περισσότερο στην πειθαρχία από πολλούς άλλους στο πεδίο.
Επεξεργάστηκε πολλαπλούς τόμους σε διαφορετικές όψεις της Γενοκτονίας των Αρμενίων, συμπεριλαμβανομένων ιστορικών, λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών προοπτικών. Ο Hovannisian ηγήθηκε επίσης ενός μνημειώδους έργου για τη διατήρηση των μαρτύρων των επιζώντων της Γενοκτονίας των Αρμενίων.
Στη δεκαετία του 1970 ξεκίνησε το πρότζεκτ προφορικής ιστορίας της Γενοκτονίας των Αρμενίων. Αυτός και οι μαθητές του πήραν συνέντευξη από περισσότερους από 1.000 επιζώντες της Γενοκτονίας των Αρμενίων στην Καλιφόρνια. Το 2018, ο Hovannisian δώρισε τη συλλογή στο Αρχείο Οπτικής Ιστορίας του Ιδρύματος USC Shoah για να είναι διαθέσιμη σε μελετητές σε όλο τον κόσμο. Επιμελήθηκε μόνος του και δημοσίευσε 15 τόμους με την Mazda Press ως μέρος της Σειράς Αρμενικής Ιστορίας και Πολιτισμού του UCLA.
Οι 15 τόμοι κάλυψαν την ιστορία των Αρμενίων στο Βαν / Βασπουρακάν της Κιλικίας (με Σιμόν Παγιασλιάν), Σίβας / Σεπάστια, Τραπεζούντα / Τραπεζούντα, Μπαγκές / Μπιτλίς, Ταρόν / Μους, Σμύρνη / Σμύρνη, Κεσάρια / Καϊσέρι και Καππαδοκία μεταξύ άλλων. Το τελευταίο βιβλίο της σειράς, Οι Αρμένιοι της Περσίας / Ιράν, κυκλοφόρησε το 2022. Η Hovannisian's επεξεργάστηκε επίσης το δίτομο The Armenian People from Ancient to Modern Times, το οποίο θεωρείται κλασικό εγχειρίδιο Αρμενικής Ιστορίας.
Ο Hovannisian προήλθε από μια γενιά που αγωνίστηκε ενάντια στην ασφυξία των αρμενικών φωνών στα πεδία των Μεσανατολικών και Οθωμανικών Σπουδών, που είχαν υποβιβάσει τις Αρμενικές Σπουδές σε καθεστώς δεύτερης κατηγορίας. Αγωνίστηκε για τη συνάφεια των Αρμενικών Σπουδών σε αυτά τα πεδία και ακούραστα αγωνίστηκε ενάντια στις προσπάθειες περιθωριοποίησης των Αρμενίων και άρνησης της Γενοκτονίας των Αρμενίων.
Εκτός από τη συνεισφορά του στο πεδίο, ο Hovannisian επίσης καθοδήγησε και εκπαίδευσε πολλές γενιές μελετητών και χιλιάδες φοιτητών. Ήταν ένας αυστηρός μέντορας που απαιτούσε από τους μαθητές του να εργαστούν για να φτάσουν στο μέγιστο δυναμικό τους. Ήθελε να βεβαιωθεί ότι θα επιβιώσουν και θα ευδοκιμήσουν στο σκληρό έδαφος της ακαδημαϊκής αγοράς εργασίας.
Στη διάρκεια της ζωής του, ο Hovannisian επηρεάστηκε ιδιαίτερα από δύο ανθρώπους: τη σύζυγό του Vartiter και τον Simon Vratsian (τον τελευταίο πρωθυπουργό της Πρώτης Δημοκρατίας της Αρμενίας). Η Vartiter ήταν ο σύντροφος της ζωής του για περισσότερο από μισό αιώνα. Η αφοσίωσή της στον Ρίτσαρντ και το πεδίο των Αρμενικών Σπουδών έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ποιος έγινε ο Ρίτσαρντ. Η Vartiter ήταν ένας διανοούμενος σύντροφος που διάβαζε και αναθεωρούσε κάθε κομμάτι που έγραψε. Ήταν επίσης μια συνεχής παρουσία σε κάθε συνέδριο που σχεδίαζε ή παρακολούθησε.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Vratsian, συγγραφέας ενός μεγάλου βιβλίου για την Πρώτη Δημοκρατία, έγινε μέντορας του Χοβανιάν όταν σπούδασε αρμενική γλώσσα στο Hamazkayin Nishan Palanjian Jemaran στη Βηρυτό του Λιβάνου. Αυτή η επιρροή οδήγησε τον Hovannisian να γράψει το πρώτο ακαδημαϊκό έργο για την Πρώτη Δημοκρατία της Αρμενίας και δημιούργησε το πρώτο βήμα για την ακαδημαϊκή του καριέρα.
Το 1974, ο Hovannisian μαζί με τους Dickran Kouymjian, Nina Garso ïan, Avedis Sanjian και Robert Thomson ηγήθηκαν του έργου για την ίδρυση μιας Εταιρείας Αρμενικών Σπουδών (SAS). Θεωρούμενοι ως οι πυλώνες των Αρμενικών Σπουδών, ο κύριος στόχος αυτής της ομάδας ήταν η ανάπτυξη των Αρμενικών Σπουδών ως ακαδημαϊκού κλάδου.
Με πρόσβαση σε πολύ περιορισμένους πόρους, αυτή η ομάδα μελετητών μπόρεσε να ιδρύσει τα θεμέλια μιας Κοινωνίας που θα έπαιζε κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη Αρμενικών Σπουδών στη Βόρεια Αμερική και πέρα. Από μια χούφτα καρέκλες και προγράμματα που υποστήριξαν την πρωτοβουλία εκείνη την εποχή, σήμερα οι Αρμενικές Σπουδές ως πειθαρχία έχουν ανθίσει στις Ηνωμένες Πολιτείες με περισσότερες από δεκατρείς έδρες και προγράμματα που παρέχουν την άνευ όρων υποστήριξή τους στην Κοινωνία. Ο Hovannisian ήταν πρόεδρος της SAS για τρεις θητείες (1977, 1991-1992, 2006-2009). Κατά τη διάρκεια της θητείας του η Κοινωνία άνθισε και μπόρεσε να πετύχει μεγάλα επιτεύγματα στο πεδίο.
Το 2019 η Εταιρεία Αρμενικών Σπουδών βράβευσε τον Hovannisian με το SAS Life Time Achievement Award σε αναγνώριση και εκτίμηση για την εξαιρετική υπηρεσία και προσφορά του στον τομέα των Αρμενικών Σπουδών.
Σε προσωπικό επίπεδο, ο Hovannisian ήταν ο μέντοράς μου στη σύγχρονη Αρμενική ιστορία, αν και δεν ήμουν ο (επίσημος) μαθητής του. Έπαιξε σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην ακαδημαϊκή μου καριέρα αλλά και στην προσωπική μου ζωή. Ήταν ο λόγος που γνώρισα τη γυναίκα μου, Arpi Siyahian την οποία αποκαλούσε “έξυπνο μπισκότο”.
Είχαμε την τύχη να τον έχουμε να μιλήσει στον γάμο μας εκ μέρους του πατέρα μου που δεν μπόρεσε να παρευρεθεί. Στα πιο δύσκολα χρόνια της ζωής μου, αυτός και ο Vartiter ήταν πάντα εκεί για μένα. Όσο ήμουν στο Cambridge, πήγαν ένα ταξίδι στο Πανεπιστήμιο της Νεμπράσκα, στο Lincoln για να ελέγξουν το τμήμα μου και να είναι σίγουροι ότι θα είμαι σε ασφαλή χέρια. Θα μιλούσαμε σε εβδομαδιαία βάση και θα συζητούσαμε διάφορες πτυχές του πεδίου. Ο Arpi και εγώ τον επισκεπτόμασταν κάθε φορά που ήμασταν στο Λ.Α. Αυτός και ο Vartiter θα βάζουν γενναιόδωρα περίτεχνα spreads για εμάς. 31 Δεκεμβρίου 2022, ήταν η τελευταία φορά που τον επισκεφθήκαμε, η Knar και η Yeraz (οι κόρες μας), είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν. Η κληρονομιά του Hovannisian θα παραμείνει για τις επόμενες γενιές. Οι καρδιές μας είναι στην οικογένειά του και στους αγαπημένους του.
