ΤΟΥ ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ*
Με ιδιαίτερη επιτυχία έγινε το 3ο Επιστημονικό Συμπόσιο στις 19 και 20 Νοεμβρίου στη Νέα Ερυθραία. Διοργανώθηκε από το Κέντρο Έρευνας και Μελέτης της Μικρασιατικής Ερυθραίας (KEMME) και έχει δημιουργηθεί από τον Δήμο Κηφισιάς. Στο πλαίσιο του ΚΕΜΜΕ έχει θεσμοθετηθεί η ανά διετία οργάνωση επιστημονικού συνεδρίου γύρω από θέματα που σχετίζονται με τον ελληνισμό της Ανατολής και το μεγάλο γεωπολιτικό μετασχηματισμό, που στα καθ’ ημάς είναι γνωστός ως «Μικρασιατική Καταστροφή».
Ο θεσμός αυτός ξεκίνησε να υπάρχει το 2012 με την οργάνωση του ιστορικού πρώτου συνεδρίου, αφιερωμένου στα 90 χρόνια από το τέλος των τραγικών γεγονότων. Στο συνέδριο αυτό πραγματοποιήθηκε μια εξαιρετική επιστημονική συνάντηση μεταξύ Τούρκων, Γάλλων και Ελλήνων ιστορικών και κοινωνικών ερευνητών. Συμμετείχαν οι: Fuat Dündar, Hervé Georgelin, Onur Yildirim, Michel Bruneau, Göκçe Bayindir Goularas, Νίκος Πετσάλης - Διομήδης, Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Φαίδων Παπαθεοδώρου, Μιχάλης Βαρλάς, Βλάσης Αγτζίδης, Ίρις Τζαχίλη κ.ά. Το μόνο αρνητικό από εκείνη την επιστημονική συνάντηση ήταν ότι η τότε δημοτική αρχή δεν δέχτηκε να εκδώσει τα Πρακτικά του συνεδρίου, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν στη διάθεση της σύγχρονης ιστορικής έρευνας εκείνες οι πολύ σημαντικές ερευνητικές προσεγγίσεις. Τα επόμενα συνέδρια συνέχισαν την ποιοτική παράδοση που εγκαινιάστηκε με το πρώτο.
Το πρόσφατο 3ο συμπόσιο είχε δύο μέρη. Το πρώτο αφορούσε τη Μνήμη και είχε ως γενικό τίτλο: «Η Μικρασιατική μνήμη, τρεις γενιές μετά την καταστροφή». Οι εισηγήσεις αυτής της ενότητας αφορούσαν τα θεωρητικά ζητήματα και τις πολιτικές της μνήμης και προσέγγιζαν τα ιστορικά γεγονότα μέσα από την ανάλυση των βιωματικών στοιχείων των προσφύγων του ’22 και ανίχνευαν την αναπαράσταση του δράματος μέσα από τις Τέχνες.
Το δεύτερο μέρος του συμποσίου ήταν αφιερωμένο στην τοπική ιστορία: «Από την Ερυθραία της Ιωνίας στη Νέας Ερυθραία της Αττικής». Την επιστημονική επιτροπή του συμποσίου απάρτιζαν οι Θάνος Βερέμης, Βλάσης Αγτζίδης, Λία Βαλάτα – Τσιάμα, Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Θοδωρής Κοντάρας, Καλλιόπη Ρηγοπούλου και Ίρις Τζαχίλη. Την δημοσιογραφική κάλυψη είχε ο http://mikrasiatis.gr/.
Η μνήμη των γενεών
Ο Γιώργος Κόκκινος, Καθηγητής Ιστορίας και Διδακτικής Ιστορίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, ανάπτυξε το θέμα: «Τι είναι Γενοκτονία; Ιστοριογραφικές διαμάχες, πολιτικά διακυβεύματα, νομικά και ηθικά ζητήματα». Στο επίκεντρο του προβληματισμού του τέθηκαν ζητήματα, όπως η ανάδυση, η καθιέρωση, η εγγενής εννοιολογική σύγχυση του όρου "γενοκτονία, καθώς και η διαρκής ταλάντευση που παρατηρείται από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα ανάμεσα στη μινιμαλιστική και τη γενικευτική/μαξιμαλιστική προσέγγιση και χρήση του. Αναδείχτηκαν οι τάσεις που έχουν διαμορφωθεί στην ιστοριογραφία των γενοκτονιών και παρουσιάστηκαν οι προϋποθέσεις (ηθικές, επιστημολογικές και μεθοδολογικές) για τη συγκριτική προσέγγιση, που δεσπόζει πλέον στο πεδίο των γενοκτονικών σπουδών.
Η Καλλιόπη Ρηγοπούλου, Καθηγήτρια Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών είχε ως θέμα: «Μπορεί ο πόνος να γίνει θεωρία;». Το πεδίο μέσα στο οποίο παρουσίασε τη συγκεκριμένη προβληματική αφορούσε τη σωματοποίηση του πόντου και συγκεκριμένα του πόντου που δημιούργησε η Έξοδος από την Ανατολή και η προσφυγιά. Ανάφερε ότι ο πόνος μένει πάντοτε προσδεδεμένος στο προσωπικό και το σωματικό και αυτό επιβεβαιώνεται από την αιτιακή του σύνδεσή του με το τραύμα. Το ερώτημα που έθεσε ήταν: «Πώς αυτή η αναμέτρηση του πόνου ως φυλακής του εγώ και της θεωρίας ως ενδεχομένης εξόδου από αυτήν φωτίζει το πεδίο της ιστορίας;» Πώς μπορεί ο ιστορικός να σταθεί σε ένα τέτοιο ύψος ώστε να βλέπει αμερόληπτα τον κόσμο στο σύνολό του. Ποιοι είναι οι όροι και τα πιθανά όρια αυτής της αμεροληψίας; Η Ρηγοπούλου ανάφερε ότι αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση για όλους τους ιστορικούς που ασχολούνται με το μικρασιατικό δράμα και ότι η ιστορική εμπειρία των γεγονότων του ‘22 στην Μικρά Ασία είναι το πεδίο όπου οι ιστορικοί θα δοκιμαστούν.
Η Ελευθερία Τατά Αρσέλ, Ομότιμη Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κοπεγχάγης παρουσίασε: «Το Τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής στην δεύτερη και τρίτη γενιά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης». Η διερεύνηση του τραύματος που επέφεραν τα τραγικά γεγονότα της περιόδου 1914-1922 οδηγεί στην αναζήτηση των νέων εικόνων και των ιδεολογικών ταυτοτήτων των διαφόρων γενεών των προσφύγων. Το τραύμα της Καταστροφής μεταδιδόταν από τους γονείς και στις επόμενες γενιές παίρνοντας όμως διαφορετικές μορφές από αυτές που έλαβε κατά την πρώτη γενιά. Στην αρχή της εισήγησης τονίστηκε η σημασία του ψυχολογικού τραύματος. Το τραύμα αυτό δημιουργείται στους επιζώντες μετά από μια κοινωνική και εθνική καταστροφή. Οι επιζώντες βιώνουν μια βίαιη αποδυνάμωση και μια βίαιη αποσύνδεση από άλλους. Μόνο με την κοινωνική και ψυχολογική ενδυνάμωση τους και στη δημιουργία νέων συνδέσμων μπορεί να επέλθει η επούλωση τού τραύματος. Στην επανασύνδεση με τους άλλους, οι επιζώντες ξαναδημιουργούν τις κατεστραμμένες, ή διαστρεβλωμένες κοινωνικές και ψυχολογικές δεξιότητες, με την προϋπόθεση ότι οι άλλοι τους υποστηρίζουν σε αυτή τη δημιουργία δίνοντας τους επιλογές. Αυτή ακριβώς η έλλειψη επιλογών για ένα μεγάλο μέρος του Μικρασιατικού πληθυσμού στην Ελλάδα των δεκαετιών του 20, 30, 40 και 50 είχε σαν αποτέλεσμα την διατήρηση και ανανέωση του αρχικού τραύματος της απώλειας και καταδίωξης . Η αναζήτηση της ταυτότητας και της αίσθησης του «ανήκειν» χαρακτηρίζει το τραύμα στην δεύτερη και τρίτη γενιά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Μια έκφραση αυτής της αναζήτησης είναι τα «προσκυνηματικά ταξίδια» στα μέρη των γονιών και παππούδων.
Η Ίρις Τζαχίλη, Ομότιμη καθηγήτρια Πανεπιστημίου Κρήτης εισηγήθηκε το θέμα: «Πώς γράφεται η ιστορία; Η συλλογή πληροφοριών του αρχείου της Μέλπως Μερλιέ». Αντικείμενο της εισήγησης υπήρξε η μελέτη των σχολίων που έκαναν οι ερευνητές του ΚΜΣ (ιδρύθηκε το 1930) κατά τη συλλογή των προφορικών μαρτυριών την μακρά περίοδο από το 1930 έως το 1975. Οι προφορικές μαρτυρίες συλλέγονταν από ερευνητές του κέντρου και καταγράφονταν σε καρτέλες που αυτή τη στιγμή αποτελούν το αρχείο προφορικής παράδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδων. Υπήρχε ένα οργανωμένο ερωτηματολόγιο με βάση το οποίο θέτονταν ερωτήματα στους πληροφορητές, αλλά εκτός από αυτό πολλές φορές η προσωπικότητα και των πληροφορητών και των ερευνητών προκάλεσε καταγραφές περισσότερο ελεύθερες, παραδόσεις τοπικές και ιδιαιτερότητες. Οι τρόποι αξιοποίησής του υπήρξαν επίσης πολλαπλοί όπως φαίνεται από τις διάφορες δημοσιεύσεις, του ίδιου του Κέντρου και αλλού. Τα θεωρητικά, ιστορικά και κοινωνικά συμπεράσματα για την πορεία της μικρασιατικής μνήμης από την πρώτη στη δεύτερη και τρίτη γενιά είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα, κυρίως υπό το φως των σημερινών εξελίξεων και της προσήλωσης της νεότερης γενιάς στη μικρασιατική καταγωγή.
Ο Ερρίκος Τζεμπελίκος, Νευρολόγος, Ψυχίατρος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών, ανάπτυξε το θέμα: «Μετατραυματικές διαταραχές και προσαρμογές στην Ελλάδα, μετά τον ξεριζωμό του 1922». Αναφέρθηκε στις συνέπειες της βίας που υπέστησαν οι Έλληνες της Ανατολής καθώς και στη δραματική και εξοντωτική προσφυγική εμπειρία. Αυτά επέφεραν ένα έντονο οξύ στρες, που εξελίχθηκε σε χρόνια μετατραυματική διαταραχή και απαιτούσε σημαντικές πετυχημένες ψυχικές – ψυχολογικές προσαρμογές. Οι πρόσφυγες ήσαν κυρίως γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι, γιατί οι άνδρες μεταξύ 18 και 45 ετών, είχαν οδηγηθεί στο εσωτερικό της Τουρκίας για καταναγκαστική εργασία. Οι Μικρασιάτες Έλληνες ήσαν εξαθλιωμένοι, δεν είχαν καμία οικονομική ενίσχυση και έπασχαν από ασθένειες, όπως ελονοσία, τυφοειδή πυρετό , δυσεντερία και φυματίωση ενώ η θνησιμότητα στη διάρκεια του ξεριζωμού έφτανε σε ορισμένες περιόδους το 45%. Οι συνέπειες των δραματικών αυτών εμπειριών στους επιζώντες προκαλούσαν έντονο οξύ στρες και χρόνια μετατραυματική διαταραχή. Το οξύ στρες είναι μια αντίδραση συναγερμού – μάχης και αντίστασης, ή φυγής που μπορεί να σώσει τη ζωή. Το χρόνιο στρες μόνιμο και επαναλαμβανόμενο στις προσφυγικές συνθήκες ζωής είχε σοβαρές συνέπειες, εφόσον επηρεάζει σοβαρά και συνολικά την υγεία του οργανισμού, με βλάβη του ανοσοποιητικού συστήματος και προκαλεί συνεχή ψυχική εξάντληση, άγχος και κατάθλιψη. Τέχνης και προσφυριά
Η Χρύσα Αριάδνη Κουσελά, μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Σκηνοθετών, απόφοιτη της φιλοσοφικής σχολής του ΕΚΠΑ και του Ρaris III Sorbonne Nouvelle , αναφέρθηκε στο θέμα: «Τα όρια της αναπαράστασης της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής μέσα από την οπτική κουλτούρα». Αναφέρθηκε στις προσπάθειες να χαρτογραφηθούν τα όρια της αναπαράστασης της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής, με στόχο να αποσαφηνιστούν τα όρια της γνώσης μας και της αντίληψής μας γι’ αυτό το ιστορικό παρελθόν μέσα από την Τέχνη. Ένας δείκτης αποδοχής της εκδοχής μιας μεταφοράς ή αλληγορίας , μέσω της οποίας επιτελείται μια ιστορική αναπαράσταση στα πλαίσια της οπτικής κουλτούρας, είναι ο βαθμός επίτευξης αφομοίωσης του ιστορικού παρελθόντος ενός λαού, μιας κοινότητας. Το status της δήλωσης ενός ιστορικού γεγονότος, όπως αναφέρει και ο Foucault, και στην περίπτωσή μας της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής, είναι πολύ σημαντικό κριτήριο. Από αυτό εκπορεύεται η αποδοχή, ή η απόρριψη από την κοινή γνώμη, τους θεσμικούς φορείς, αλλά και την επίσημη γνώση, μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας. Είναι όμως και το κριτήριο βάσει του οποίου χαράζονται τα όρια της αναπαράστασης του ιστορικού γεγονότος. Η Μικρασιατική Καταστροφή, αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια τραυματική εμπειρία και μνήμη και είναι μεταξύ άλλων ένα από τα τραύματα που κληροδότησε ο 20ος αιώνας και του οποίου η θεραπεία είναι αμφίβολο κατά πόσο μπορεί να επιτελεστεί οδηγώντας στη λύτρωση.
Ο Δημήτρης Κιουσόπουλος κριτικός όπερας με σπουδές στα πανεπιστήμια Αθηνών και Εδιμβούργου, καθώς και στο Παρίσι, στη Φλωρεντία και στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου ανάπτυξε το θέμα: «Όπερα και προφυγιά». Στόχος της εισήγησης υπήρξε η παρουσίαση της σχετικής εργογραφίας και ερμηνεία για την ισχνότητά της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχαν τα συμπεράσματα που προέκυπταν από αντίστοιχες απόπειρες που αφορούσαν τόσο το Ολοκαύτωμα, όσο και την αρμενική Γενοκτονία. Συμπεράσματα που οδηγούσαν στον ίδιο βαθμό απεικόνισης των τραγικών γεγονότων από τη συγκεκριμένη μορφή τέχνης. Παράλληλα, εξήχθησαν κάποια συμπεράσματα ευρύτερου ενδιαφέροντας για την πολιτισμική ιστορία του ελληνικού 20ου και 21ου αιώνα. Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και η συνακόλουθη προσφυγιά αποτέλεσαν μια διαχρονική αφορμή καλλιτεχνικής δημιουργίας σε όλους τους τομείς της έκφρασης: ποίηση, μυθιστόρημα, θέατρο, εικαστικές τέχνες, μουσική (τόσο ως λόγια σύνθεση όσο και ως λαϊκή τραγουδοποιία), κινηματογράφος. Οι καλλιτέχνες δημιουργοί, πρόσφυγες και όχι μόνο, ακόμα και ξένοι, από πολύ νωρίς εμπνεύστηκαν από αυτές τις εμπειρίες και εξακολουθούν να εμπνέονται δημιουργώντας αναρίθμητα έργα, πολλά από τα οποία αποτελούν σημεία αναφοράς για την καλλιτεχνική τους ποιότητα και έχουν διαπλάσει αισθητικά γενιές αναγνωστών, ακροατών, θεατών. Στον τομέα του λυρικού θεάτρου, αντίθετα, είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρει κανείς μια αντίστοιχη δραστηριότητα, ακόμα και από συνθέτες μικρασιατικής καταγωγής που θεωρητικά θα είχαν το ενδιαφέρον, και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και την ευχέρεια, να συνθέσουν ένα σχετικό έργο.
Ο Γιώργος Ζεβελάκης, ερευνητής της λογοτεχνίας με ένα σημαντικό αρχείο στο χώρο της νεοελληνικής φιλολογίας παρουσίασε το εξής θέμα: «Μάρκου Αυγέρη: μυθιστορηματικό χρονικό, νέα έκδοση, Από την αιχμαλωσία, κατά το ημερολόγιο του αιχμαλώτου αεροπόρου Β.Κ.» . Αντικείμενο της εισήγησης ήταν ένα αξιόλογο βιβλίο, το οποίο για ογδόντα περίπου χρόνια παρέμενε ανυπόγραφο. Είχε κυκλοφορήσει το 1923, ένα χρόνο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Την επόμενη χρονιά έκανε και δεύτερη έκδοση, καθώς αφηγούνταν σε λογοτεχνική γραφή, εν είδει ημερολογίου, τη συγκλονιστική περιπέτεια ενός Έλληνα αξιωματικού στα βάθη της Ανατολίας. Περιέγραφε τις συνθήκες κράτησης των αιχμαλώτων στο Ντενιζλί, στο Ντινάρ, στο Ακ Σεχίρ, στο Ικόνιο, στην Καισάρεια. Αποκάλυπτε τις σκληρές όψεις του πολέμου. Εξαπέλυε δριμεία κριτική εναντίον των υπαιτίων και, ταυτόχρονα, εξέφραζε με ενάργεια το σκεπτικισμό και τον προβληματισμό της ελληνικής κοινωνίας. Σήμερα είναι πλέον γνωστό ότι πίσω από τα αρχικά του αεροπόρου Β.Κ. κρυβόταν η συγγραφική πένα του κριτικού λογοτεχνίας και ποιητή Μάρκου Αυγέρη. Και η ταύτιση αυτή συνιστά σπουδαίο φιλολογικό γεγονός, γιατί το μυθιστορηματικό αυτό χρονικό αποτελεί ένα επίτευγμα της αντιπολεμικής λογοτεχνίας, μια δραματική αναπαράσταση της τραγωδίας του '22, ένα έργο που αναμφίβολα δεν άξιζε να έχει εγκαταλειφθεί τόσα χρόνια στα σκονισμένα ράφια των παλαιών βιβλιοθηκών.
Ο Αντώνης Νικολόπουλος (Soloup), Σκιτσογράφος, Διδάκτωρ Πολιτισμικής Επικοινωνίας Πανεπιστημίου Αιγαίου κατέθεσε την εισήγηση με τίτλο: "Ιστορία και μνήμη μέσα από το graphic novel "Αϊβαλί" του Soloup". Η αναζήτηση της Ιστορίας και του τραυματικού παρελθόντος της Μικρασιατικής Καταστροφής μέσα από τα μάτια του σήμερα. Το graphic novel "Αϊβαλί" ως κλειδί αυτής της έντεχνης επιστροφής με όχημα την Ιστορία, την Λογοτεχνία, την έρευνα αρχειακού υλικού και το φωτογραφικό ρεπορτάζ. Το ενδιαφέρον της τρίτης και τέταρτης γενιάς προσφυγογενών όπως αντανακλάται στην πορεία (εκθέσεις, επανεκδόσεις, μεταφράσεις, βραβεία) του συγκεκριμένου βιβλίου.
Oι Χρίστος Βασιλόπουλος, Δημήτρης Πετρόπουλος, Χρήστος Πετρόπουλος, δημοσιογράφοι και επιμελητές της εκπομπής «Η μηχανή του χρόνου» αναφέρθηκαν στη σημασία της οπτικής αναπαράστασης. Το θέμα ήταν: «Ο ρόλος της τηλεόρασης στην καταγραφή της Μικρασιάτικης μνήμης». Η εισήγηση ξεκίνησε με τη διαπίστωση ότι σήμερα είναι απαξιωτική η στάση της τηλεόρασης απέναντι στην ιστορική μνήμη και τα μεγάλα γεγονότα του νεοελληνικού κράτους και ότι τα κανάλια στηρίζουν συνήθως προγράμματα αμφίβολης ποιότητας.
Οι εισηγητές περιέγραψαν το πώς η τηλεόραση συμβάλει στην κατανόηση γεγονότων και δίνει εργαλεία στους ιστορικούς του μέλλοντος με την καταγραφή σημαντικών μαρτυριών, όσων βίωσαν τα γεγονότα. Οι αφηγήσεις αποτελούν αυτό, που οι επιστήμονες αποκαλούν «προφορική ιστορία» και συχνά «ιστορία από τα κάτω». Δηλαδή αφηγήσεις προσώπων, που έζησαν τα γεγονότα στην πρώτη γραμμή, αλλά δεν είχαν την δυνατότητα να επηρεάσουν την συλλογική μνήμη. Η τηλεόραση δίνει βήμα και στους ιστορικούς, να μιλήσουν απλά και να διδάξουν τι έγινε, γιατί, και κάτω από ποιες συνθήκες. Ποια ήταν τα κίνητρα και ποια τα λάθη. Οι εικόνες σώζουν στη μνήμη και στο υποσυνείδητο την ύπαρξη μιας πόλης που κάηκε, ισοπεδώθηκε και άλλαξε ριζικά. Χωρίς τα πλάνα, τις μαρτυρίες, την αφήγηση, την ιστορική τεκμηρίωση, οι Τούρκοι θα είχαν αμφισβητήσει τα πάντα και οι σύγχρονοι Έλληνες θα αγνοούσαν και την ελληνικότητα της Σμύρνης. Το ιστορικό ντοκιμαντέρ φυσικά δεν είναι ακαδημαϊκός τόπος και δεν εξαντλεί πάντα τα θέματα. Δίνει όμως την αφορμή για να αγαπήσει κάποιος την ιστορία και να συνεχίσει το ψάξιμο στα βιβλία.
Ανιχνεύοντας την τοπική ιστορία
Η δεύτερη μέρα του συμποσίου ήταν αφιερωμένη στην ιστορία της Νέας Ερυθραίας, που σήμερα είναι ενταγμένη στο Δήμο της Κηφισιάς.
Ο φιλόλογος Νίκος Λεβογιάννης αναφέρθηκε στα Βουρλά και τη σχέση τους με τη Νάξο. Η φιλόλογος Χρυσούλα Αθηνάκη ανάπτυξε το θέμα «Σεφέρης και Βουρλά», όπου ανέδειξε τη μεγάλη αγάπη που είχε ο νομπελίστας ποιητής με τη γενέτειρά του.
Η Φωτεινή Καραμαλούδη, αναφέρθηκε στην περίφημη Αναξαγόρειο Σχολή των Βουρλών. Ο τίτλος της εισήγησής της ήταν: «Ο λόγιος Αργύριος Μοσχίδης, Διευθυντής της Αναξαγορείου Σχολής των Βουρλών».
Ο Αριστείδης Διαμαντής, ιατρός, ιστορικός της Ιατρικής, συγγραφέας ανάπτυξε το θέμα: «Μια λουτρόπολη στην Κρήνη της Ερυθραίας ή τα Λίτζια του Τσεσμέ. Ενδιαφέρουσες επιστημονικές απόψεις στον ιατρικό τύπο του 19ου αιώνα».
Ο Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος, γυναικολόγος, Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών αναφέρθηκε στους γιατρούς της χερσονήσου της Ερυθραίας. Ο τίτλος της εισήγησής του ήταν: «Γιατροί της Ερυθραίας με αξιομνημόνευτη επιστημονική, κοινωνική, εθνική και πολιτιστική δράση».
Η Βασιλική Ζαπατίνα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, παρουσίασε την αρχαία πόλη της Τέως στο Σιβρισάρι.
Ο Ανδρέας Μπαλτάς, υποψήφιος Διδάκτωρ τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου και εκδότης αναφέρθηκε στα 18 χωριά των Καραμπούρνων της Ερυθραίας.
Ο Γιώργος Κατσούπης, πρόεδρος της Ομάδας Μελέτης και Διάδοσης του Μικρασιατικού Πολιτισμού “Ανατολής ίχνη” ανάπτυξε το θέμα: «Οι θαλασσινοί της Αγ. Παρασκευής του Τσεσμέ.»
Ο Νίκος Τόμπρος, λέκτωρ Πολιτικής Ιστορίας της Σ. Σ. Ευελπίδων παρουσίασε την Κάτω Παναγιά. Ο τίτλος της εισήγησης ήταν: «Η Κάτω Παναγιά της Ερυθραίας: Γνωριμία με το χώρο, την ιστορία και τους κατοίκους της».
Η δεύτερη μέρα ολοκληρώθηκε με δύο ενδιαφέρουσες εισηγήσεις για τον τόπο εγκατάστασης των προσφύγων. Ο Νίκος Καραφωτίου, οικονομολόγος και συγγραφέας παρουσίασε την περιοχή της Νέας Ερυθραίας πριν από το 1922, ενώ η αρχιτέκτων, μηχανικός Κατερίνα Γληνού ανάπτυξε το θέμα: «Νέα Ερυθραία: Μεταλλαγές ενός προσφυγικού συνοικισμού στα βόρεια προάστια της Αθήνας».
Το 3ο Συμπόσιο ολοκληρώθηκε με αναφορά του Θοδωρή Κοντάρα στους Μικρασιάτες της Νέας Ερυθραίας. Το καλλιτεχνικό μέρος με μικρασιάτικα τραγούδια το κάλυψε η Τούλα Σιδέρη και οι γυναίκες της Νέας Ερυθραίας.
*Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός https://kars1918.wordpress.com/
