Ιστορικό μυθιστόρημα. Εκδόσεις Λιβάνη, Δεκέμβριος 2017
Το άρτι εκδοθέν βιβλίο του Αντώνη Παυλίδη με τον ευρηματικό και ερεθιστικό τίτλο «Χαλαμονή» (και Χαλαγμονή και Χαλασμονή, από το ρήμα χαλώ), λέξη της ποντιακής διαλέκτου, που σημαίνει χαλασμό, καταστροφή, αναφέρεται στην ολοκληρωτική εξολόθρευση του ποντιακού ελληνισμού, τον ξεριζωμό των επιζώντων από τις πανάρχαιες εστίες τους και τη συνακόλουθη Γενοκτονία των Ποντίων, Αρμενίων και χριστιανών Ασσυρίων. Μια ανήκουστη θηριωδία και βαρβαρότητα στην ιστορία της ανθρωπότητας, που παραπέμπει συνειρμικά και στο μεταγενέστερο ολοκαύτωμα των Εβραίων.
Το πολυσέλιδο έργο, ένα συναρπαστικό κείμενο 400 σελίδων, με γλωσσάριο, παραρτήματα χαρτών και ποντιακά παραθέματα, δομείται σε 26 κεφάλαια, με διάφορες μικροϊστορίες, στηριζόμενες σε αυθεντικές μαρτυρίες, καλυπτόμενες, ενίοτε, με τον πέπλο της μυθοπλασίας, που εκτείνονται σε μεγάλη χρονική περίοδο και διαδραματίζονται από το 1875 ως σήμερα, με ενδιάμεσους σταθμούς το 1905, το 1917, το 1954, το 1957, το 1966, το 1995, το 2000 και το 2017.
Ο συγγραφέας, ποντιακής καταγωγής, πραγματεύεται, με εκπληκτική γλωσσική και λογοτεχνική πληρότητα και συγκινησιακή φόρτιση, τις οδυσσειακές περιπέτειες των συμπατριωτών του, που ζούσαν για αιώνες στις εσχατιές της Μικράς Ασίας και κρατούσαν μαζί με τους Ακρίτες τις πύλες του Πόντου. Η εξιστόρηση εστιάζεται στην ατέλειωτη πορεία θανάτου στα βάθη της Ανατολίας, την εξόντωση χιλιάδων Ελληνοποντίων και τον τελικό εκπατρισμό 1.600.000 Μικρασιατών από τις πανάρχαιες κοιτίδες τους. Οι Πόντιοι και όλοι οι Μικρασιάτες, οπλισμένοι με υπομονή και κουράγιο, ξαναδημιούργησαν τη ζωή τους στην Ελλάδα, αλλά και αλλού, διατηρώντας στην καρδιά και το μυαλό τους τα ονόματα των αλησμόνητων πατρίδων τους (Νέα Σμύρνη, Νέα Τραπεζούντα, Νέα Σαμψούντα…) και ιδρύοντας συλλόγους και ενώσεις.
Παρά τις αντίξοες όμως συνθήκες που βίωσε το προσφυγικό στοιχείο στη μητέρα Ελλάδα, εν τούτοις μεγαλούργησε και μεγαλουργεί σ’ όλους τους τομείς και εκατοντάδες άνθρωποι, ποντιακής και μικρασιατικής καταγωγής, αποτυπώνουν στο έργο τους το δρόμο και το δράμα της προσφυγιάς.
Στη χορεία των συγγραφέων εντάσσεται και ο Αντώνης Παυλίδης, γράφοντας αυτό το αποκαλυπτικό ιστορικό πόνημα, με κεντρικό ήρωα το νεαρό Λάζο Παπαδόπουλο, με τον προπάππο του Χρήστο, που είχε γεννηθεί στο Σταυρί, από τις ονομαστές κοινότητες του Πόντου, σφηνωμένο στη μεγαλοπρεπή οροσειρά των ποντιακών Άλπεων, τον παππού του, επίσης Χρήστο, που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα στην περιοχή των Μελισσίων Αττικής και τον ίδιο να επισκέπτεται το 2000 την Κωνσταντινούπολη, για να αποκτήσει τους τίτλους ιδιοκτησίας της περιουσίας του, που είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει.
Σε όλο το βιβλίο, η περιγραφή του μαγικού και ειδυλλιακού ποντιακού τοπίου δίνεται με εξαίσιες εικόνες, που προβάλλουν ανάγλυφα, με λυρικό τρόπο, τις απαράμιλλες φυσικές ομορφιές, που δημιουργούν ένα συναρπαστικό σκηνικό, με τα πανέμορφα χωριά σκορπισμένα στις πλαγιές των βουνών.
Ο Αντώνης Παυλίδης αναφέρει ότι τα γεγονότα που περιγράφονται είναι αληθινά. Παρόλα όμως αυτά, πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξιστόρηση παίζει ο συγγραφέας, ο οποίος με το συγκλονιστικό του πόνημα, μας παραδίδει ένα συναρπαστικό και συγχρόνως εύληπτο κείμενο, που διαβάζεται απνευστί. Ένα λογοτεχνικό κείμενο, δίκην ιστορικού μυθιστορήματος, σε άρτιο νεοελληνικό λόγο, εμπλουτισμένο με ποντιακά παραθέματα, γλαφυρό ύφος και θαυμάσια εικονοποιία, που αποτελεί ιερό προσκύνημα στις πατρογονικές εστίες και ταξίδι μνήμης, αυτογνωσίας και συνειδητοποίησης της ιστορικής πατρίδας στις αλησμόνητες κοιτίδες του ποντιακού ελληνισμού. Λίκνα του ελληνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα και την εποχή των αποικισμών, με τα οποία οι δεσμοί των Ποντίων είναι ακατάλυτοι και τα οποία είχα την καλή τύχη να επισκεφτώ πριν από μερικά χρόνια με ομάδα εκπαιδευτικών της Δράμας. Ένα συγκινητικό οδοιπορικό, κατά μήκος του Ευξείνου Πόντου, την πανάρχαια και προαιώνια αυτή θάλασσα, γνωστή από την αργοναυτική εκστρατεία της μυθολογίας μας, που αντίκρισαν με λαχτάρα, από το όρος Θήχης, οι στρατιώτες του Ξενοφώντα, στην περίφημη Κάθοδο των Μυρίων, αναφωνώντας την περίφημη ρήση «Θάλαττα, θάλαττα» και ανεγείροντας σωρό λίθων (Κολωνόν) στο Μίθριον όρος της Τραπεζούντας, περιχαρείς για τη λύτρωσή τους από τα δεινά και τη σωτηρία τους, ενώ στη νεοελληνική λογοτεχνία περιγράφεται από τον Ανδρέα Καρκαβίτσα στα «Λόγια της πλώρης». Από τις ξακουστές αυτές αρχαιότατες ελληνικές πόλεις αναφέρω ενδεικτικά: Σινώπη, πατρίδα του κυνικού Διογένη, με αξιόλογη πνευματική άνθηση. Σαμψούντα, αρχαία Αμισσός, αποικία Μιλησίων, που γνώρισε σημαντική ακμή, εξαιτίας του λιμανιού της. Κερασούντα, ευημερούσα οικονομικά πόλη, έδρα επισκόπου. Κοτύωρα, με τις θαυμάσιες βυζαντινές εκκλησίες της. Αργυρούπολη, με τα ορυχεία αργύρου, πόλη-καύχημα των Ποντίων και τέλος Τραπεζούντα, πρωτεύουσα του κράτους των Κομνηνών (1204-1461), στις εσχατιές της Ανατολής, με το περίφημο Φροντιστήριο, ένα σπουδαίο εκπαιδευτικό ίδρυμα, εφάμιλλο της Μεγάλης του Γένους Σχολής και της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, με τους ναούς του Αγίου Ευγενίου (σήμερα τζαμί) και της Αγίας Σοφίας (σήμερα μουσείο), όπου η μορφή του μητροπολίτη Χρύσανθου Φιλιππίδη, μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Αθηνών, δεσπόζει στη σκέψη μας. Αποκορύφωμα αυτής της περιήγησης η επίσκεψη στην ιστορική μονή της Παναγίας Σουμελά που κτίστηκε το 386 και αναδείχθηκε σε μεγάλο θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο, κορυφαίο σύμβολο του ποντιακού ελληνισμού. Συγκινητική η θεία λειτουργία που παρακολουθήσαμε, στις 15 Αυγούστου 2011, που έχει ανασταλεί, ελπίζουμε προσωρινά, από την τουρκική κυβέρνηση, λόγω εργασιών.
Στο βιβλίο πολλές σελίδες αφιερώνονται στη βυζαντινή βασιλεύουσα, πόλη των πόλεων και κοιτίδα της Ρωμιοσύνης, Κωνσταντινούπολη. Ο Αντώνης Παυλίδης, ιστορικός ερευνητής και άριστος μελετητής της ιστορίας του ποντιακού και μικρασιατικού ελληνισμού, διατελέσας μια τριετία μορφωτικός σύμβουλος στο ελληνικό Προξενείο της Κωνσταντινούπολης, ως υπεύθυνος της εκπαίδευσης των εκεί ομογενών, μας δίνει, με λογοτεχνικό τρόπο, περιγραφές της εμβληματικής αυτής πόλης, με την περίλαμπρη ιστορία της. Περιδιαβαίνοντας στην πόλη, όπου χτυπούσε η καρδιά της ρωμιοσύνης, μας εντυπωσιάζει με τις θεσπέσιες περιγραφές του φυσικού περιβάλλοντος, σε όλες τις αποχρώσεις και σε όλο το εύρος του. Το μυστηριώδη Βόσπορο, με τις δύο μεγάλες γέφυρες, το ομορφότερο μέρος του κόσμου με την ακοίμητη θάλασσα, τον Κεράτιο κόλπο, τη γέφυρα του Γαλατά, τον κόλπο των Θεραπειών, το Κανδυλλί, την Προποντίδα, με σπαρμένα στη θάλασσα τα Πριγκηπόννησα. Ακόμη την ελληνική συνοικία του Πέρα, με τον ακμαίο ελληνισμό, το Μεγάλο Δρόμο, μυθικό σταυροδρόμι, καρδιά της κοινωνικής ζωής των Ρωμιών, το ναό της Αγίας Τριάδας, τα εκπαιδευτικά ομογενειακά σχολεία (Ζάππειο, Μεγάλη του Γένους Σχολή, Ζωγράφειο), κορυφαία σύμβολα του ελληνισμού, με τη μελαγχολική διαπίστωση της συρρίκνωσης του ελληνικού στοιχείου: εκατόν πενήντα χιλιάδες μουσουλμάνοι στη Θράκη, δύο χιλιάδες ομογενείς στην Κωνσταντινούπολη, τραγική κατάληξη μιας σειράς επεισοδίων, όπως των Σεπτεμβριανών του 1955, που ο συγγραφέας παρομοιάζει με τη Νύχτα των Κρυστάλλων στη Νυρεμβέργη.
Ο συγγραφέας ακολουθεί επιτυχώς τη μέθοδο της αναδρομικής αφήγησης, αντίστοιχης της ομηρικής, με εναλλασσόμενες ιστορικές διηγήσεις και συγκλονιστικές εμπειρίες από το παρελθόν, σπαράγματα μνήμης των χρόνων της αθωότητας, από τον τόπο καταγωγής των προγόνων του, τη μετεγκατάστασή τους στο Νομό Σερρών, όπου και γεννήθηκε, στα Μελίσσια Αττικής, στους πρόποδες της Πεντέλης, όπου ζουν Πόντιοι πρόσφυγες, με ενδιάμεσους σταθμούς των δρωμένων: την Αθήνα (ξενοδοχείο Χίλτον) το νομό Καβάλας, στα μονοπάτια του Παγγαίου, την προσφυγική πολίχνη Νικήσιανη, το μοναστήρι της Παναγίας Εικοσιφοίνισσας και τέλος, το Στρασβούργο, στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, με την ελπίδα η ανθρωπιά να νικήσει τη βαρβαρότητα, αφήνοντας ανοικτή την προσδοκία ότι θα απονεμηθεί δικαιοσύνη.
Ο συγγραφέας αναφέρεται διεξοδικά στο έπος των Κλωστών (Κρυπτοχριστιανων, από το ρήμα κλώθω = γυρίζω) - ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ιστορίας του Πόντου, με επίκεντρο το ιστορικό χωριό του Σταυρίου - οι οποίοι εξαναγκάστηκαν να εξισλαμιστούν, διατηρώντας όμως βαθιά μέσα τους τη χριστιανική συνείδηση και οι οποίοι επιβιώνουν ακόμη στην ποντιακή γη, ζώντας το μαρτύριο της προσποίησης, αναπολώντας με συγκίνηση τη χριστιανική τους καταγωγή και τηρώντας κρυφά, αλλά απαρέγκλιτα, τις χριστιανικές λατρευτικές συνήθειες, με κίνδυνο, ανά πάσα στιγμή, να αποκαλυφθούν και να θανατωθούν.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες οι αναφορές στο χαρακτήρα των Ποντίων, ανθρώπων σκληρών και ανθεκτικών, αλλά με γλυκύτητα και ανθρωπιά, έτοιμων να βοηθήσουν τους άλλους και να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να δημιουργήσουν έργα θαυμαστά. Ένας λαός βασανισμένος, που αγαπάει όμως το χορό και το τραγούδι και γενικά επιδιώκει τη χαρά και τη διασκέδαση, με πρωταγωνιστή τον εθνικό πυρρίχιο χορό, τον αποκαλούμενο και «σέρρα», αφήνοντας να εκφραστεί από τα βάθη της ψυχής του ο τιτάνιος καθημερινός αγώνας για την επιβίωση. Στον αγώνα επιβίωσης, σημαντικό ρόλο στη διάσωση χιλιάδων γυναικόπαιδων, στα χρόνια της Χαλαμονής, έπαιξαν Πόντιοι που αναδείχθηκαν σε σπουδαίους ηγέτες, θρυλικές μορφές, οι καπεταναίοι του αντάρτικου σωτηρίας, ο Ευκλείδης Κουρτίδης, ο Βασίλης Ανθόπουλος, ο Παντελής Αναστασιάδης, ο Αναστάσιος Παπαδόπουλος, ο Στυλιανός Κοσμίδης, κ.ά.
Αξιοπρόσεκτη είναι ακόμη η αναφορά του συγγραφέα στον τουρκικό λαό, που τον βλέπει με ανθρώπινη κατανόηση και καλοσύνη, χωρίς οργή και μίσος, αλλά με ανθρωπιστικά μηνύματα, ένα λαό που ζούσε αρμονικά, επί αιώνες, με τους Έλληνες, αλλά οι πολιτικές συγκυρίες και ο φανατισμός του καθεστώτος άλλαξαν το ρου της ιστορίας. Έτσι, με αφορμή της παράλογη ανταλλαγή των πληθυσμών, κάνει λόγο για τους ανταλλάξιμους Τούρκους, τους περισσότερους ελληνόφωνους, οι οποίοι και αυτοί αναγκάστηκαν να καταφύγουν πρόσφυγες στον τόπο τους, αντιμετωπιζόμενοι, λόγω της γλώσσας, με σκληρότητα από τους ομοεθνείς τους. Συγκεκριμένα, με αφορμή τους Βαλαάδες (από το μουσουλμανικό όρκο βαλαά =μα το θεό), τους μουσουλμάνους πρόσφυγες από τη δυτική Μακεδονία, στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, που τους αποκαλούσαν χλευαστικά «Γιαλαντζί Μουσουλμάνους», δηλαδή ψευτομουσουλμάνους, ο συγγραφέας αναφέρεται με συμπάθεια στην παρόμοια μοίρα τους, που είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους, για να μετοικήσουν σ’ ένα άγνωστο γι’ αυτούς μέρος, αναπολώντας, πάντα με πόνο και νοσταλγία, το γενέθλιο τόπο τους.
Το προτελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου (Μάιος 1995), επιστολή με αποστολέα τον κεντρικό ήρωα Χρήστο Παπαδόπουλο, από την Πεντέλη, συνοψίζει όλη τη διαχρονική πορεία του ποντιακού ελληνισμού, με συγκλονιστικές αποκαλύψεις που ανατρέπουν τα μέχρι εκείνη τη στιγμή δεδομένα του έργου.
Ολοκληρώνοντας, το ιστορικό μυθιστόρημα του Αντώνη Παυλίδη, που καταγράφει, με τρόπο εξαιρετικά συγκλονιστικό, την πορεία του ποντιακού ελληνισμού διά μέσου των αιώνων, μας αγγίζει ψυχικά όλους μας με την ευαισθησία του και μας δονεί με το συγκινησιακό του ρίγος. Συγχαίρουμε ολόθερμα το συγγραφέα, γιατί προσφέρει ένα υπέροχο δώρο προς τον Ελληνισμό, προστιθέμενο επάξια στη σχετική ποντιακή βιβλιογραφία.
Είμαστε απόλυτα σίγουροι, ότι θα διαβαστεί όχι μόνο από τους ποντιακής καταγωγής συμπατριώτες μας, αλλά και από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό και τη σπουδάζουσα νεολαία και θα εμπλουτίσει τις σχολικές και δημόσιες βιβλιοθήκες της χώρας μας, αλλά και από τον απόδημο ελληνισμό, ευχόμενοι ολόψυχα και εκ βάθους καρδιάς, το ιστορικό αυτό επίτευγμα - άθλος του Αντώνη Παυλίδη να είναι καλοτάξιδο και η συγγραφική του παραγωγή να είναι αειφόρα, ελπιδοφόρα και δημιουργική.
Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, δ.φ.
Συγγραφέας, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος,
τ. Πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
